Hai GuidoFox hier! Gaaf dat je dit artikel leest!

Vandaag wil ik het hebben over de politiek-filosoof Machiavelli en zijn leiderschapsrealiteitszin en politiek-filosofische consequentialistische ethiek!

Achtergrond en tijdsbesef

Niccolò Machiavelli werd geboren in Florence op 3 mei 1469 en was een Italiaanse diplomaat, politiek filosoof, militair strateeg, historicus en humanist.

Hij was woonachtig in Florence tijdens de Italiaanse renaissance. Hij geldt als de grondlegger van de moderne politieke wetenschappen en was secretaris van de Tweede Kanselarij van de Florentijnse Republiek van 1498 tot 1512.

Het was de periode van de opkomende West-Europese natiestaten die de zwakkere stadstaten zouden vervangen. Dit gebeurde eveneens in Italië. De zwakke status van de Italiaanse stadstaten bleek uit het feit dat Karel VIII in 1494 met Franse legers over de Alpen trok en de Italiaanse staten daartegenover machteloos stonden. Hij was ervan overtuigd dat alleen een sterke staat zijn burgers kon beschermen en daar was een sterke heerser voor nodig.

Zijn leven lang probeerde Machiavelli Italië aan te sporen zich te bevrijden van de buitenlandse heersers die er de baas speelden. Hij bezat hiervoor de kennis maar niet de macht. Zij die de macht bezaten wilden zijn kennis niet gebruiken. Daarom schreef hij er een boek over: Il Principe (de heerser).

Consequentialistische versus de-ontologische ethiek

De belangrijkste kenmerken van de politieke filosofie van Machiavelli zijn efficiëntie en utilitarisme, die zich uiten in het feit dat een bepaalde handeling altijd aanvaardbaarheid is als het een hoger maatschappelijk doel kan dienen. Dit staat ook wel bekend als de consequentialistische ethiek.

Dit is het tegenovergestelde van de de-ontologische ethiek, dat uitgaat van de ethische aanvaardbaarheid van afzonderlijke handelingen en dat daden niet gerechtvaardigd kunnen worden door hun eventuele gevolgen.

Een handeling hoeft volgens hem dus niet per se ethisch aanvaardbaar te zijn om een hoger maatschappelijk doel op langer termijn te kunnen bereiken - een cynisch-realistische-opportunistische benadering van politieke macht. De politieke visie van Machiavelli wordt ook de 'amorele' realpolitik genoemd.

Afscheid van de christelijke moraal

Machiavelli nam door het omarmen van een 'amorele' realpolitik als eerste afscheid van een godsdienstige of levensbeschouwelijke overtuiging als fundament voor het leidinggeven aan een natie- of stadstaat. Hij vond dat er geen enkele zinvolle overtuiging kon bestaan zonder strategische onderbouwing en zonder beredeneerde inschatting van de mogelijke gevolgen.

Machiavelli zette zich daardoor af van de christelijke moraal, want vroeg of laat zou dit nadelig kunnen uitpakken voor een heerser en voor Italië. Zo had het vasthouden aan christelijke waarden als deugdzaamheid, verdraagzaamheid en vredelievendheid in Italië geresulteerd in zwakheid en lafhartig leiderschap en instabiele politieke situaties.

''Om zijn machtspositie te handhaven, is hij dikwijls genoodzaakt te handelen in strijd met de betrouwbaarheid, de barmhartigheid, de menselijkheid en de godsdienstigheid''

Zijn overtuiging was ook in lijn met de overgang van de middeleeuwen naar de renaissance, waarbij de ‘vakgebieden’ filosofie en theologie langzaam maar zeker weer uit elkaar werden gehaald en de dominante christelijke moraal in toenemende mate werd bekritiseerd en op de achtergrond werd geraakt.

Volgens Machiavelli is de politiek dan ook niet ondergeschikt aan een ideaal of een God, maar op de eerste plaats kunstmatig en bestaat uit puur mensenwerk.

Politiek moet volgens hem niet worden gemoraliseerd, want dat leidt tot verblinding en uiteindelijk tot grotere rampen.

Il Principe (de heerser)

Het bekendste boekwerk van Machiavelli is Il Principe (de heerser) waarin hij uiteenzette hoe volgens hem een waardig heerser zou moeten regeren. De belangrijkste motivatie voor het schrijven van dit werk vormde de instabiele politieke situatie in Italië.

Frankrijk ontwikkelde zich in deze periode tot een soevereine staat, terwijl in Italië slechts sprake was van versnipperde en daardoor kwetsbare machtscentra. Om niet van de kaart geveegd te worden en ook in Italië een politieke eenheid te creëren, was daadkrachtig politiek optreden van een leidersfiguur nodig die zijn macht niet moest verliezen. In het boek Il Principe probeert Machiavelli daarop een antwoord te formuleren.

''Want door een paar duidelijke voorbeelden te stellen zal hij meer barmhartig zijn dan zij die door een teveel aan barmhartigheid chaotische toestanden laten voortbestaan die doodslag of plundering ten gevolge hebben''

''dat een leider, wanneer hij zich wil handhaven, moet leren om niet goed te zijn, aangezien een man die zich altijd en overal goed betoont, te gronde gaat te midden van zovelen die niet goed zijn''

Machiavelli zette als humanist de mens centraal in zijn filosofie, maar hij had een negatief mensbeeld:

''De mensen zijn zo onnozel en ze richten zich zo op hun directe behoeften dat iemand die bedriegt altijd wel iemand vindt die zich wil laten bedriegen''

''Wie op het volk bouwt, bouwt op modder''

Virtù en leiderschap

Een leider had volgens hem ‘virtu’ nodig: energie, intelligentie, daadkracht, de gave om situaties goed in te kunnen schatten en effectief op te treden. Politiek bedrijven vereist inzicht en doortastendheid. Die vormen een deugd die Machiavelli virtù noemt. Dat is geen morele deugd, maar een politieke. Een politicus is volgens hem erudiet, breed ontwikkeld en grofgebekt – een typische uiting van de renaissancegeest.

Volgens Machiavelli moet een heerser zich ook weten te gedragen als een beest. Alleen met wetten regeren, zoals een mens doet, is volgens Machiavelli ontoereikend. Om zijn macht veilig te stellen moet de vorst, niet één, maar zelfs twee beesten weten na te doen: de leeuw en de vos. Zij staan voor brute kracht en voor sluwheid.

''De leeuw kan zich niet verdedigen tegen valstrikken, en de vos niet tegen wolven. Hij moet dan ook een vos zijn om de valstrikken in de gaten te hebben, en een leeuw om de wolven schrik aan te jagen''

Machiavelli was zeer gericht op de feitelijke werkelijkheid en niet op het idealisme. Het opmerkelijke was wel dat volgens hem een politicus moest laten blijken aan de buitenkant dat hij idealistisch was om zo steun onder het volk te vergaren. Een politicus kan echter het idealisme niet lang volhouden, aangezien de feitelijke werkelijkheid hem inhaalt en de praktijk weerbarstiger is.

Zijn voorbeeld was de wrede Cesare Borgia.

''Cesare Borgia werd voor wreed gehouden. Toch stelde hij orde op zaken in de Romagna en bracht hij er eenheid, wrede en trouw''

Een bekende uitspraak van Machiavelli was ook:

''Laat mensen denken dat je een idealist bent''

Liberale vrijheidsdenkers

Machiavelli wordt als primaire inspiratiebron gezien door de latere liberale vrijheidsdenkers (Hobbes, Rousseau, etc.), aangezien de kwetsbaarheid van de macht door Machiavelli goed zichtbaar werd gemaakt.

Hij gaf onderwijs aan de vorsten hoe ze het volk konden bedwingen – vanwege het negatieve mensbeeld, maar dit heeft als effect dat impliciet hij lessen gaf aan het volk om invloed uit te kunnen oefenen op de macht.

Machiavelli waarschuwt in zijn boek dat de heerser moet voorkomen dat het volk zich tegen hem keert en dat het zo logisch is dat de eigenlijke krachtbasis bij het volk zelf ligt: het volk kan daardoor emanciperen uit zijn ondergeschiktheid.

Dit is de kern van het liberale gedachtegoed, dat vrijheid als het grootste goed beschouwt tegenover slaafsheid – servitude. Volgens de liberale geesten was de macht derhalve het beste af in handen van sterke en vrije burgers, die uit volle overtuiging het algemeen belang konden dienen.

Italië was - helaas - nog niet zover!

Greetz,

GuidoFox - Evolve your Life!

Spiritual Teacher, Life Coach and Political Influencer

www.GuidoFox.nl

Terug naar overzicht